Toetanchamon en het Huis van Goud

Net als bij ons waren er in het oude Egypte diverse soorten huizen. Zo woonden mensen in huizen van gedroogde klei en goden daarentegen in tempels van steen. Een tempel was het huis voor de god met in het hart het godenbeeld in een kapel. Ook versierden de Egyptenaren regelmatig hun sarcofagen met motieven van paleismuren inclusief deuren en ramen. Waarschijnlijk deden ze dit om het ‘Huis van Osiris’ uit te beelden, de plaats waar de Egyptenaar graag naar toe wilde. Maar het meest bijzonder zijn de kisten van Toetanchamon. Zij stonden in het ‘Huis van goud’, zoals de Egyptenaren de grafkamer noemden en dat heeft te maken met het veranderingsproces van een mens in een god. 

Een eeuw geleden ontdekte Howard Carter het graf van Toetanchamon. Een bijna onaangeroerd graf. Veel objecten lagen nog op hun oorspronkelijke plaats. Een graf vol gouden schatten, zo mooi en fascinerend tegelijk, dat ze een blijvende indruk achterlaten. Maar wat is eigenlijk de betekenis van deze wonderlijke beelden? Waarom lag Toetanchamon bijvoorbeeld in zoveel verschillende kisten?

De meeste sculpturen en objecten uit het oude Egypte beelden mythen en goden uit. Mythen zijn symbolische verhalen met een diepere inhoud waarin goden een rol spelen. Beelden hebben een eigen taal. In combinatie met teksten vertellen zij een verhaal. Ook de kisten uit het graf van Toetanchamon vertellen een verhaal.

Passende kisten

Afbeelding 2 toont de kisten zoals deze werden aangetroffen in de grafkamer. Op de afbeelding zie je een kist in een kist in een kist in een kist. En daarbinnen waren zelfs nog meer kisten met helemaal binnenin Toetanchamon. Nu kun je je bij sommige voorwerpen afvragen of ze zomaar ergens zijn neergezet, gewoon omdat ze nu eenmaal ergens moesten staan, of dat ze bewust op een plek zijn geplaatst. Bij de precies in elkaar passende kisten is dit duidelijk. Dat is geen toeval. Dit moet iets betekenen.

Mythe

Voordat we dieper op de kisten ingaan, kijken we eerst naar de mythe van Osiris, Horus en Seth. Dit is één van de bekendste mythen uit het oude Egypte. Deze mythe is teruggevonden in verschillende fragmenten die onderling van elkaar verschillen. Zij vertellen ieder een deel van het verhaal of verwijzen ernaar. Deze mythe is op allerlei manieren in beelden verwerkt, ook in de kisten van Toetanchamon, zoals we zullen zien.

Volgens deze mythe was er eens een tijd waarin Osiris koning was over Egypte. In deze tijd heerst er wijsheid, vrede en geluk. Alles verloopt rechtvaardig en in harmonie met alle andere wezens. Dan komt er een moment dat Osiris wordt gedood door zijn broer Seth. Horus, de zoon van Osiris, is de rechtmatige troonopvolger, maar Seth wil ook graag op de troon. Hij wil de dienst uitmaken. Een lange strijd volgt. Wanneer Horus volwassen is overwint hij Seth en krijgt de heerschappij over heel Egypte, over Opper- en Neder-Egypte. Horus neemt nu de plaats in van Osiris. Nu is hij koning en er heerst weer vrede en harmonie.

Osiris, Horus en Seth

Wat is de betekenis van deze mythe? We kijken eerst naar de drie hoofdfiguren, Osiris, Horus en Seth. Osiris is de innerlijke god. Dit deel is onvergankelijk en verbonden met het oneindige Al. Het bevat daarom alle mogelijkheden en alle geluk en wijsheid. Egyptische teksten geven aan dat iedereen een Osiris kan worden. Osiris is aanwezig in ieder mens, maar latent, slapend. Osiris wordt dan ook vaak de onbeweeglijke, de niet actieve genoemd.

Horus en Seth vertegenwoordigen gezamenlijk het deel in de mens dat lerend is. Bij de mens is dit voornamelijk zijn denkvermogen. Horus wordt verbeeldt door een valk en Seth door een fabeldier. Horus is het deel dat zich op de goddelijke kern richt. Het is dat deel dat ‘naar de hemel kan vliegen’, zoals de Egyptenaren dat uitdrukken. Dit deel groeit en ontwikkelt zich. Horus is het hogere zelf. Zijn naam geeft dit ook aan: Horus betekent: ‘op’, ‘boven’, ‘dat wat boven is’, ‘dat wat de leiding heeft’. Horus is het deel in de mens dat de banden met alle andere wezens ervaart. Dit deel doet daarom vanzelfsprekend alles in harmonie met anderen. Dit deel wil vriendschap en wil samenwerken.

Seth hoort meer bij de aarde, bij de materie. Het is het meer praktische deel van de mens.

Seth verbeeldt het ego. Op zich is er niets mis met het ego, als het onder leiding staat van het hogere zelf. Dan is alles in harmonie. Maar, als je het ego de leiding geeft, als het op de troon wil zitten, dan ontstaat al snel egoïsme. Seth is dan het deel dat alles voor zichzelf alleen wil. Dit deel ervaart de verbinding met andere wezens niet en wil geen vriendschap. Het denkt dat het is afgescheiden van alle andere wezens. Het verstoort daardoor al snel de harmonie. Seth wordt wel omschreven als: ‘Degene die tevreden is met afgescheidenheid en vriendschap haat.’ Soms wordt zijn naam geschreven door een specifiek teken dat (af)scheiden betekent (afbeelding 4).    

Horus en Seth worden soms als twee figuren binnenin de mens getekend (afbeelding 5). Ze kijken alle twee een andere kant uit. Hun wil is namelijk tegengesteld: Eigenbelang of algemeen belang. Egoïsme of verbondenheid. Maar dat geldt niet als Horus, het hogere zelf, de leiding heeft. Dan is Seth, het ego, dienend en is alles in harmonie. Wanneer Horus koning is, wanneer hij regeert, dan zijn beide goddelijk. Hoe meer iemand zich identificeert met zijn hogere zelf, met Horus, hoe dichter hij zijn innerlijke god nadert. Hoe meer hij Horus wordt, hoe meer hij één wordt met zijn goddelijke kern. Deze kern, gesymboliseerd door het hart of door Osiris, bevat alle liefde, vreugde en geluk. Het bevat alle goede en zuivere dingen als rechtvaardigheid, eerlijkheid, oprechtheid, wijsheid en eenheid. ‘Ik ben Horus die in harten is.’ ‘Ik ben degene die harten verbindt,’zegt de Egyptenaar wanneer hij zich identificeert met Horus. Horus, het hogere zelf, weet dat alle wezens in hun hart met elkaar verbonden zijn. Het is voor hem vanzelfsprekend dat alles wat hij doet daarmee in overeenstemming is.

Gouden kisten

Dan bekijken we nu de gouden kisten in meer detail (afbeelding 6). Wat zou de betekenis van al deze kisten kunnen zijn? We kijken eerst naar de buitenste rechthoekige kisten. De vier grote rechthoekige buitenste kisten hebben allemaal de vorm van een kapel of tempel. We zagen al dat een kapel of tempel het huis van de god is. Volgens het dodenboek is Osiris ‘de verborgene in de doeat’. Hij zit ‘in het midden van de tempel in een kapel’.[i] Dit geeft aan dat het niet gaat om een materieel godenbeeld in een stenen tempel, maar om symbolen. Osiris bevindt zich immers in een onzichtbare sfeer, in de doeat.

Deze verschillende kisten verbeelden de buitenste delen van de mens, zijn huis, zijn tempel. Dit is misschien niet zo’n vreemd idee. Ook wij kennen een vergelijkbare uitdrukking: ‘Het lichaam is de tempel van de god’ (Korintiërs 6:19-20).

[i] Dodenboek 180

Sterren

De meest buitenste kist vertegenwoordigt vermoedelijk het fysieke lichaam. Over de tweede kist was een tentstructuur met een doek geplaatst. Het doek was bezaaid met vergulden rozetten die aan sterren doen denken. Door dit doek zou je de tweede kist niet zien. Dit is dan ook waarschijnlijk de betekenis van dit doek: om aan te geven dat vanaf dat gedeelte de kisten de onzichtbare, versluierde delen van de mens uitbeelden. Alleen het fysieke lichaam, de meest buitenste kist, is zichtbaar. De meer diepere delen liggen op een ander vlak en zijn onzichtbaar.

De onzichtbare gebieden of sferen noemden de Egyptenaren de doeat. Dit gebied strekt zich uit van de lagere onzichtbare gebieden tot aan de hoogste, hemelse sferen. De doeat werd geschreven door een ster of door een ster in een cirkel (afbeelding 7). Het is het astrale gebied. Ons woord ‘astraal’ is afkomstig van het Latijnse woord astralis dat ‘ster-achtig’ betekent. Diverse indicaties geven aan dat de oude Egyptenaren al een vergelijkbaar idee hanteerden.

De echte mens

De stenen sarcofaag wijkt af van de andere kisten. Deze is gemaakt van rood kwartsiet, een zeer harde en duurzame steen die werd geassocieerd met de zon, alsof het wil uitdrukken dat we nu zijn aangekomen bij de duurzame, onvergankelijke kern van de mens. Deze stenen sarcofaag bevatte drie in elkaar geplaatste kisten in menselijke vorm. Het bevatte ‘de echte mens’. Het dodenboek geeft aan dat ‘de echte mens verschillende vormen heeft, rijk aan kleuren’. De Egyptenaren omschreven dit niet alleen poëtisch, maar zij beeldden dit ook zo uit. Op afbeelding 1 zien we de buitenste kist van de drie mensvormige kisten. We zien Toetanchamon uitgebeeld als Osiris. De kist is prachtig van hout gemaakt en overdekt met bladgoud. De tweede kist die zich daarin bevond is zelfs nog mooier. Deze is eveneens van bladgoud, maar daarnaast ook nog eens ingezet met gekleurd glas en halfedelstenen. De binnenste kist is mooier dan alle andere kisten. Deze is gemaakt van de meest waardevolle materialen. Ook deze is ingezet met gekleurd glas en halfedelstenen, maar nu is hij niet van bladgoud, maar van massief goud. Deze binnenste kist, verbeeldt het meest innerlijke, het hoogste deel van de mens.

De drie kisten verbeelden samen de echte (ware) mens, dat mooie deel, dat wat je echt bent. ‘De echte mens is,’ volgens het dodenboek, ‘van goud en lapis lazuli en van andere kostbare stenen en heeft een god-achtige vorm.’ Alle drie de kisten hebben de vorm van Osiris. Zij hebben de ‘god-achtige vorm’.   Verder hebben de kisten alle drie een verenpatroon dat over de hele lengte van de kist loopt (afbeelding 1 en 8). Waarschijnlijk stellen dit de veren van Horus voor. Toetanchamon is ‘als een Horusvalk naar de hemel gevlogen’ en is één geworden met zijn goddelijke kern, met Osiris.

Voeten

Op de voetzolen van de drie kisten is de godin Isis uitgebeeld op het teken voor ‘goud’ (afbeelding 9). Isis is de partner van Osiris. Haar naam betekent ‘plaats’. Isis verbeeldt de plaats of de sfeer van Osiris. Toetanchamon heeft nu de sfeer van Osiris bereikt. Hij staat er als het ware op. Dat is ook te lezen in de bij behorende tekst. Isis zegt dat Toetanchamon haar geliefde zoon Horus is. Zij begroet hem zoals zij Osiris heeft begroet. Toetanchamon heeft nu de plaats ingenomen van Osiris en heerst zoals hij.

Kromstaf en dorsvlegel

Op al deze drie kisten heeft Toetanchamon de kromstaf en de dorsvlegel in zijn handen. De  dorsvlegel wordt geassocieerd met Neder-Egypte en de kromstaf met Opper-Egypte. Nu kun je deze landdelen geografisch bekijken, maar als je het symbolisch bekijkt dan stellen zij de hogere sferen, de hemel, en het meer materiele gebied, de sfeer van het ego, voor.

De dorsvlegel werd oorspronkelijk gebruikt bij het dorsen van het graan. Er werd mee op het graan geslagen en zo verwijderde je het graan van de korenaar. Je scheidt dan het bruikbare van het onbruikbare of het zuivere van het onzuivere. Het heeft hier een symbolische waarde. Het is vergelijkbaar met onze uitdrukking ‘het kaf van het koren scheiden’.

Je kunt de symbolische betekenis ook herkennen in het Egyptische woord voor ‘edele’ – een edel mens. Dit wordt geschreven door een man of vrouw op een stoel met een dorsvlegel in zijn of haar hand. Een edel mens weet onderscheid te maken tussen zijn hogere zelf en zijn ego. Hij laat zich niet leiden door impulsen uit zijn ego, maar door zijn edele kwaliteiten. De Egyptenaren zeggen dat je je ‘kunt veredelen tot een god’. Je kunt je karakter veranderen en steeds edeler maken.

De kromstaf hoort bij Opper-Egypte. Als hiëroglief betekent het ‘heersen’ of ‘leiden’. De staf zou oorspronkelijk van herders afkomen waar zij met zo’n staf hun schapen leiden. Het past precies bij het idee van Horus, het hoger zelf, dat de leiding heeft. Wanneer iemand zijn hogere zelf (Horus) de leiding geeft, dan verspreidt hij vrede en harmonie om zich heen en in zichzelf. Deze mens is vriendelijk, behulpzaam, weet anderen te inspireren, is liefdevol, rechtvaardig en werkt samen.

Mysterieus object

In het graf is ook een opmerkelijk object gevonden (afbeelding 12). Er waren zelfs vier exemplaren. Het is van verguld hout en vrij groot, ongeveer 1 meter lang. Op het eerste gezicht lijkt dit een vreemd object. Het lijkt eerder een losgeraakte lat dan dat het een object op zich is. Maar het vertegenwoordigt een hiëroglief en betekent: ‘ontwaken’.

Je kunt de innerlijke god wakker maken. Je kunt je erop richten en de sluimerende Osiris opwekken. Alles is al in je aanwezig, alle wijsheid en liefde. Je hoeft het alleen maar wakker te maken.

Van onbewust naar bewust

Egyptische teksten geven aan dat de mens uit het oneindige Zijn voortkomt, maar in eerste instantie is hij nog niet zelfbewust. Hij was als ‘een kind dat nog geen wijsheid had’.[i] In de loop van de tijd ontwikkelt hij zich steeds meer. Eerst richt hij zich op de materiele wereld en ontwikkelt zijn lichaam en zijn praktische deel, zijn ego. Op een bepaald moment in zijn ontwikkeling identificeert hij zich zo met zijn buitenkant, met zijn ego, dat hij vergeet wie hij in wezen is, een goddelijk wezen. Hij vergeet zijn oorsprong. Dit wordt in de mythe aangeduid door het moment waarop Seth Osiris (de innerlijke god) doodt. Osiris wordt koning van de doeat, dat wil zeggen, hij bevindt zich vanaf dat moment in het onbewuste deel van de mens. De innerlijk god is er nog wel, maar de mens beseft het niet.

Op een later moment in de mythe wordt Horus, het hogere zelf, geboren. De mens richt zich nu niet meer alleen op zijn ego. Liefde, begrip en inzicht bloeien in hem op. Zijn hogere zelf  ontluikt. Deze twee kanten in de mens vormen in eerste instantie nog een tegentelling, gesymboliseerd door de strijd tussen Horus en Seth, maar later werken zij harmonieus samen en is de balans terug. Wanneer Horus volwassen is overwint hij Seth. Wanneer het  hogere zelf zo is gegroeid dat het altijd de leiding heeft, is de mens teruggekeerd naar zijn oorsprong, als een Osiris, maar nu zelfbewust. Hij is zelf dat goddelijke wezen geworden dat hij diep van binnen onbewust altijd al was. Hij is nu ‘hersteld in zijn echte vorm, zijn echte god-achtige vorm’.[ii]

[i] Piramidetekst 607

[ii] Dodenboek 137A